Górny Śląsk w latach 1922-1939.
Zagadnienia historyczne, przyrodnicze, kulturowe i społeczne
Sto lat temu wschodni Górny Śląsk został przyłączony do Polski, część regionu pozostała w państwie niemieckim, a jego południowy kraniec znalazł się w granicach Czechosłowacji.
Województwo śląskie – powstałe w wyniku walk zbrojnych i zabiegów dyplomatycznych podjętych po zakończeniu I wojny światowej – dołączyło do piętnastu już wcześniej wytyczonych obszarów administracyjnych II Rzeczypospolitej. Stało się regionem pogranicza: od strony północno-zachodniej graniczyło z Niemcami, a od strony południowo-zachodniej z Czechosłowacją. Było najmniejszym województwem w ówczesnej Polsce, ale najgęściej zaludnionym i najbardziej uprzemysłowionym.
Śląskie było jedynym województwem autonomicznym i posiadało odrębny parlament. Sejm Śląski decydował o takich kwestiach jak: ustrój władz administracyjnych i samorządu, system podatkowy, organizacja sił policyjnych, zasady działania szkolnictwa, funkcjonowanie związków zawodowych.
Początkowy entuzjazm wywołany przyłączeniem części Górnego Śląska do Polski dość szybko zaczął słabnąć. Przyczyniła się do tego ostra walka polityczna prowadzona pomiędzy Wojciechem Korfantym a Michałem Grażyńskim, która rozgorzała po objęciu urzędu wojewody przez tego ostatniego w 1926 roku, a także kryzys gospodarczy zapoczątkowany światowym krachem w 1929 roku. Doprowadziło to m.in. do protestów społecznych, fali strajków i powstania bezrobocia, a w świecie politycznym do wyeliminowania Korfantego z życia politycznego i podporządkowania Sejmu Śląskiego władzom sanacyjnym.
Mimo tych trudnych uwarunkowań (także w atmosferze konfrontacji z sąsiadującymi krajami) na Górnym Śląsku powstały ośrodki życia naukowego i kulturalnego: Towarzystwo Przyjaciół Nauk na Śląsku, Instytut Śląski, Instytut Pedagogiczny, Archiwum Akt Dawnych, Biblioteka Śląska, Muzeum Śląskie, Konserwatorium Muzyczne. Katowice, stolica województwa, stały się nowym – obok pełniącego już wcześniej taką rolę Cieszyna – ośrodkiem polskiego życia politycznego i kulturalnego. Na Śląsk trafiają m.in. malarz Rafał Malczewski, rzeźbiarz Stanisław Szukalski, kompozytor Bolesław Szabelski, pisarka Zofia Kossak, śpiewak operowy Marian Sobański (który objął dyrekcję katowickiego teatru). Do głosu dochodzą też rodzimi twórcy: Gustaw Morcinek, Wilhelm Szewczyk, Stanisław Ligoń (współtwórca katowickiego radia). Między innymi te inicjatywy stały się czynnikiem integrującym Śląskie z resztą kraju, mimo iż masowy napływ urzędników i nauczycieli z innych województw budził nieufność rodzimej ludności.
Jednocześnie życie codzienne ludności podlegało procesom modernizacyjnym. Rodziny coraz szerzej korzystały z różnych wynalazków i ułatwień. Pojawiło się kino, postępowała elektryfikacja, tworzono sieć autobusową, gminy porządkowały przestrzenie publiczne. Budowano wiele gmachów i domów prywatnych zgodnie z nowoczesnymi trendami w architekturze.
Stolicą niemieckiej prowincji górnośląskiej zostało Opole, a siedzibą sejmiku prowincjonalnego – Racibórz. Po stronie niemieckiej sformułowano koncepcję utworzenia przemysłowego trójmiasta: Bytom-Gliwice-Zabrze. Konkurencyjną odpowiedzią na inicjatywy podejmowane po stronie polskiej było powstanie nowych instytucji, jak: Muzeum Górnośląskie oraz Akademia Pedagogiczna w Bytomiu, Górnośląska Biblioteka Krajowa, radiostacja w Gliwicach. Epicki obraz regionu przedstawił August Scholtis w powieści Wiatr od Wschodu, a liryki opiewające nadodrzański krajobraz tworzył Hans Niekrawietz. Ksiądz Carl Ulitzka wydawał po polsku dziennik „Zgoda”, w którym propagował lojalność wobec Niemiec, ale jednocześnie domagał się równouprawnienia dla języka polskiego. Działał także Związek Polaków w Niemczech.
Czechosłowacka część Śląska Cieszyńskiego to zamieszkałe głównie przez Polaków tereny nad rzeką Olzą. Szczególną rolę w polskim środowisku odgrywała Macierz Szkolna, opiekująca się m.in. polskim gimnazjum realnym w Orłowej. Wzajemne żale i pretensje obu stron osłabły po zawarciu międzypaństwowej umowy w kwietniu 1925 roku, pogorszyły się jednak ponownie w latach trzydziestych. 2 października 1938 roku wojska polskie wkroczyły na Zaolzie i przyłączyły do województwa śląskiego 869 km2. Atmosfera niespokojnych, międzywojennych czasów znalazła artystyczny wyraz w literackiej twórczości Petra Bezruča i Pawła Kubisza.
Okres międzywojenny na Górnym Śląsku jawi się jako splot skomplikowanych, ale i intrygujących relacji historycznych, społecznych i kulturowych. Zachęcamy zatem do badań tych różnorodnych płaszczyzn poprzez analizę zaproponowanych tematów.