Temat przewodni X edycji (2020):

Górny Śląsk – kolory energii. Dziedzictwo – wyzwania – perspektywy

X edycja Olimpiady skłania do refleksji nad dziedzictwem przemysłowym Górnego Śląska oraz nad jego aktualnym potencjałem. Nasz region od końca XVIII wieku jest miejscem rewolucji przemysłowej i społecznej.

Takie miejsca jak Ficinus, Nikiszowiec czy Murcki są dzisiaj nie tylko skansenami kultury industrialnej, ale miejscami wyzwalania nowej energii mieszkańców. Temat zachęca więc do sięgnięcia zarówno do historycznych źródeł i dawnych tekstów kultury pokazujących początki tego okresu, ale i nakłania do przyjrzenia się aktualnej kondycji naszej małej ojczyzny. Uczniowie mogą zatem zastanawiać się nad koniecznością restrukturyzacji górnictwa węgla kamiennego czy sensownością wykorzystania odnawialnych źródeł energii, przyglądać się procesowi wykorzystania obiektów poprzemysłowych, podjąć analizę górniczego socjolektu, czy zająć się interpretacją dzieł sztuki przedstawiających zachodzące wokół nas zmiany. Cenna byłaby także refleksja nad kapitałem społecznym; socjologowie rozumieją pod tym pojęciem kompetencje, aktywność społeczną, umiejętność organizowania się i współpracy, a od tego zależy, jak społeczeństwo rozwiąże problemy współczesnego świata.

Mamy nadzieję, że ten temat wyzwoli w młodych badaczach nowe pokłady energii.

I. GEOGRAFIA

1.Odnawialne źródła energii alternatywą na problemy związane z niską emisją w miejscowości zamieszkania lub w miejscowości, w której znajduje się szkoła.

Korzystając z dostępnych danych (m.in. z Urzędu Gminy) przedstaw plany wykorzystania czystych źródeł energii w „Twojej” miejscowości. Oceń możliwości ich praktycznego zastosowania uwzględniając warunki przyrodnicze (wodne, wietrzne, nasłonecznienie) oraz konsekwencje krajobrazowe związane z ich wdrożeniem. Sporządź odpowiednią dokumentację prezentującą opisywane rozwiązania.

2.„Energia jest w nas” – aktywność młodych ludzi w trosce o jakość środowiska przyrodniczego oraz jakość życia mieszkańców własnej miejscowości

Przygotuj raport z działań uczniów szkoły, do której uczęszczałeś lub obecnie uczęszczasz, w którym ukażesz różne oblicza działalności młodych ludzi na rzecz miejscowego środowiska przyrodniczego i polepszenia jakości życia mieszkańców. Oceń te działania. Jeśli uznasz, że są niewystarczające, zaproponuj własne inicjatywy/działania. Przedstaw możliwości ich wdrożenia.

3.„Razem dla naszej gminy” – ocena aktywności lokalnych społeczności w wybranej gminie województwa śląskiego

Korzystając z dostępnych danych przygotuj raport o inicjatywach społecznych, ukazujących zaangażowanie mieszkańców i władz wybranej gminy woj. śląskiego na rzecz poprawy, jakości życia mieszkańców tej gminy. Wskaż wszystkie aktywności społeczne w tym zakresie (zwłaszcza prorozwojowe i prośrodowiskowe). Oceń stopień realizacji tych inicjatyw. Zaproponuj własne pomysły i oceń szanse ich wprowadzenia w życie.

4. Restrukturyzacja górnictwa węgla kamiennego na obszarze Górnego Śląska – europejski trend czy konieczność? Przykład miejscowości X

Na przykładzie jednej wybranej miejscowości przedstaw typowe zmiany społeczne, ekonomiczne, ekologiczne, które miały miejsce po 1989 roku na Górnym Śląsku, a związane były często z likwidacją lub przekształceniami kopalń węgla kamiennego.Oceń w jaki sposób procesy restrukturyzacyjne przekształciły krajobraz i wpłynęły na życie lokalnej społeczności.

II. HISTORIA I SPOŁECZEŃSTWO

1.Skąd płynął prąd? Pierwsza elektrownia w okolicy: historia inwestycji, inwestorzy, odbiorcy, źródło energii. Współczesność wybranej elektrowni i jej perspektywy.

Dowiedz się, gdzie znajduje się najstarsza w okolicy elektrownia. Odtwórz jej historię i dowiedz się, jaki miała wpływ na życie mieszkańców (jako miejsce pracy, a w powiązaniu z elektryfikacją jako ułatwienie prac domowych i gospodarskich). Sprawdź, co pisała prasa na ten temat .

2. Najstarsze kopalnie w mojej okolicy

Dowiedz się, gdzie w twojej okolicy powstawały pierwsze kopalnie, jak działały, jak się nazywały, kto był ich inwestorem, ilu zatrudniały pracowników, skąd ich rekrutowano, jaki był poziom wydobycia. Prześledź zmienną historię tych kopalń. Zastanów się, jak zmieniła się pod ich wpływem przestrzeń, osadnictwo, tryb życia ludności. Co przyniosły dobrego, a co złego.

3. „Pstryk i światło”. Elektryfikacja śląskich wsi w latach międzywojennych i wywołane przez ten proces zmiany w sposobie życia i organizacji pracy.

W monografiach poszczególnych gmin, wsi przeczytać można informacje o elektryfikacji. Dowiedz się, kiedy wprowadzono prąd w wybranej górnośląskiej miejscowości, jak wyglądał proces elektryfikacji całej okolicy oraz organizacja prac, a potem poboru opłat. Sprawdź w dostępnych Ci źródłach i zapytaj o to najstarszych mieszkańców, zapytaj także, jakie zmiany elektryfikacja przyniosła w życiu mieszkańców.

4. Nowa energia na przełomie XIX i XX wieku i rewolucja w podróżowaniu: tramwaje elektryczne na ulicach śląskich miast. 

Zbierz informacje na temat komunikacji miejskiej w miastach górnośląskich na przełomie XIXi XX wieku. Sprawdź, kiedy powstawały kolejne linie tramwajowe. Przeanalizuj, jakie były przyczyny takiego a nie innego przebiegu linii tramwajowych. Porównaj rozwój sieci tramwajowej na Górnym Śląsku z podobnymi procesami w innych miastach europejskich oraz na ziemiach polskich (np. Warszawa, Kraków, Lwów, Wiedeń). 

III. LITERATURA I DIALEKT ŚLĄSKI

1.Charakterystyka socjolektu górniczego. Dokonaj charakterystyki języka współczesnych górników danej kopalni.

Przeczytaj artykuł Beaty Piechy van Schagen „Frelki o jedwabistych pyskach. Górniczy socjolekt.” Przeprowadź ankietę/ serię krótkich wywiadów z pracownikami wybranej kopalni. Wykorzystując wskazane źródła, dokonaj obszernej charakterystyki tej odmiany języka polskiego.

2.  Język górników dawniej i dziś. Porównaj  język górników z II połowy XIX wiekuz odmianą środowiskową , którą posługują się współcześni górnicy.

Przeczytaj „Pamiętnik górnika” Edwarda Jelenia.Wykorzystaj przypisy do tekstu objaśniające specjalistyczne terminy oraz inne wyrazy, typowe dla socjolektu górniczego. Przeprowadź ankietę wśród górników, której celem będzie sprawdzenie znaczeń wskazanych terminów w tej grupie zawodowej. Wskaż najważniejsze różnice pomiędzy socjolektem górnicznym, którym posługiwano się na Śląsku przed ponad wiekiem a tym, którym posługują się górnicy w XXI wieku.

3. „Huta jest przede wszystkim ideą” – przestrzeń klasyczna i futurystyczna.

Porównaj wizję huty w prozie Gustawa Morcinka ( np. w „Wyrąbanym chodniku”, prwdr. 1936) z futurystycznym opisem Huty Baildon zawartym w powieści Grzegorza Kopaczewskiego „Huta” z 2007 roku. Sformułuj wnioski.

4. Czy drach/ „Drach” jest symbolem lokalnej energii czy niemocy?

Dokonaj analizy i interpretacji powieści Szczepana Twardocha, zwracając szczególną uwagę na sposób funkcjonowania narratora w tym tekście. Wykorzystaj także śląską wersję prozy opracowaną przez Grzegorza Kulika. Możesz się również odwołać do spektaklu w reż. Roberta Talarczyka.

IV. DZIEDZICTWO KULTUROWE

1.Ficinus, Nikiszowiec, Borsigwerke, Radlin, Murcki… Dawne osiedla w opowieściach o przeszłości.

Wybierz trzy przykłady starych osiedli górniczych, odwiedź je i wykonaj dokumentację fotograficzną. Zbierz relacje mieszkańców o życiu codziennym społeczności tych osiedli, przeczytaj także publikowane wspomnienia i opracowania naukowe. Dokonaj analizy tych wypowiedzi i sformułuj wnioski dotyczące postrzegania przeszłości – czy silniejszy jest wątek idealizacji dawnego życia czy realizm pokazujący także jego trudy.

2.Górnicze tradycje regionu na wystawach muzealnych

Odwiedź przynajmniej dwa muzea śląskie (np. Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu i Muzeum Śląskie w Katowicach) i dokonaj analizy ich wystaw pod kątem przydatności oraz kompletności informacji o tradycjach górniczych regionu. Oceń, czy wystawy niosą treści zrozumiałe dla odbiorcy, który spotyka się z nimi po raz pierwszy, także dla gościa z zagranicy. Oceń atrakcyjność narracji wybranych muzeów.

3.Groble, młyny, piły i kuźnice. Gospodarowanie energią wód w przeszłości, ślady takiego wykorzystania wód w lokalnym nazewnictwie, w folklorze ustnym oraz zachowane zabytki.

Przeanalizuj XVIII-wieczne mapy Twojej okolicy, zwróć uwagę na dużą liczbę stawów. Poszukaj w literaturze historycznej informacji dotyczących ich gospodarczego wykorzystania. Zbierz lokalne nazewnictwo związane z tym tematem, wykonaj inwentaryzację obiektów lub miejsc po obiektach dawnych młynów, kuźnic, pił (piłami nazywano tartaki, pilorz to był właściciel lub pracownik piły).

4.Muzyka w cieniu kopalnianych szybów, czyli co łączy czako z czerwonym pióropuszem i… NOSPR?

Przeanalizuj muzyczne tradycje w regionie oraz współczesny obraz kultury muzycznej na Górnym Śląsku. Scharakteryzuj zjawisko na konkretnym przykładzie wybranej miejscowości, zbierz informacje o dawnych formach aktywnego muzykowania (kapele, chóry, orkiestry zakładowe, granie i śpiewanie domowe) i opisz stan współczesny.

5.Kultura muzyczna w dobie przemian w poprzemysłowej części Górnego Śląska.

Przedstaw procesy przemian kultury muzycznej na przykładzie instytucji muzycznych, zespołów, teatrów muzycznych. Zbadaj, jak zmienił się rynek muzyczny, co i jaki miało wpływ na jego rozwój, czy też degradację. 

V. INTERDYSCYPLINARNE

1.Kapitał społeczny: ludzie, ich energia, współdziałanie, stowarzyszenia i ich cele. Aktywność w społeczności lokalnej w mojej miejscowości/dzielnicy [obraz współczesny]

Zbierz dane dotyczące aktywności społecznej mieszkańców Twojej miejscowości, liczbie członków różnych organizacji (struktur lokalnych): partii politycznych, organizacji młodzieżowych, stowarzyszeń, rad parafialnych, komitetów rodzicielskich w szkołach, organizacji charytatywnych. Przeanalizuj te dane i policz, jaka część społeczności lokalnej angażuje się w różne działania. Przebadaj mechanizmy pobudzające aktywność społeczną, np. funkcjonowanie budżetu partycypacyjnego, różne akcje protestacyjne, spontaniczne akcje sąsiedzkie itp. Oceń skalę zaangażowania – czy jest to energia dająca nadzieję na przeprowadzanie pozytywnych zmian?

2.Młodzież zmieni/zmienia świat. Aktywność obywatelska, umiejętność współpracy i organizowania się młodzieży w mojej miejscowości/dzielnicy

Zbierz informacje o organizacjach i stowarzyszeniach, do których należy młodzież w Twojej miejscowości, o liczebności tych organizacji, ich celach, inicjatywach, działaniach. Oceń, jakie wartości wnoszą do życia społeczności lokalnej, ale także w szerszej skali (region, kraj, Europa). Przeanalizuj, jakie wartości i cele stawiają na pierwszym miejscu (np. wolontariat – niesienie pomocy chorym, rozwijanie własnych zainteresowań i talentów, działanie na rzecz ochrony środowiska, zaangażowanie religijne itp.).Jakie widzisz niedostatki, jakie nowe potrzeby działania.

3.Krajobraz przemysłowy i poprzemysłowy w literaturze i/lub filmie.

Na przykładzie wybranych filmów oraz innych tekstów kultury opisz i przeanalizuj krajobraz Górnego Śląska wykreowany w tych dziełach. Zwróć uwagę na zachodzące w tych przestrzeniach zmiany. Wykorzystaj teksty z książki: „Filmowe przestrzenie Górnego Śląska” pod redakcją Andrzeja Gwoździa.

4. „Czarne złoto” – znaczenie górnictwa węgla kamiennego dla rozwoju przestrzennego, gospodarczego i społecznego wybranej miejscowości Górnego Śląska (do transformacji ustrojowej w 1989 roku).

Wybierz dowolną miejscowość, w której odnajdziesz funkcjonujące lub zlikwidowane kopalnie węgla kamiennego. Na podstawie zebranych materiałów omów wpływ przemysłu wydobywczego na kształtowanie się sieci osadniczej i transportowej, procesów demograficznych, oraz rozwoju gospodarczego tej miejscowości. Wykonaj odpowiednią dokumentację kartograficzną i fotograficzną.

5.Energetyczny Szlak Zabytków Techniki.

Wybierz pięć zabytków umieszczonych na industriadowej liście i określ, jak zmienia się ich forma oddziaływania, jaki zmienia się „kolor” ich energii. Dokonując charakterystyki tych obiektów, sięgnij do archiwaliów i opisów współczesnych.