Temat V edycji OWoGŚ (rok szkolny 2015/2016)
“Górny Śląsk: granice, region pogranicza”
Górny Śląsk jest regionem, w którego historii nieustannie pojawiał się problem granic. Wielokrotnie zmieniała się przynależność tego obszaru do państw – włączany był w granice Polski, Czech, monarchii habsburskiej, Prus i Cesarstwa Niemieckiego. Granice dzieliły go na części – pruską i austriacką, polską i niemiecką, polską i czeską. Sztucznie wyznaczone granice biegły czasem tuż za płotem podwórka. Rozdzielały rodziny. Wywoływały migracje.
Ale Górny Śląsk nie jest monolitem kulturowym, jest zróżnicowany wewnętrznie. Ważne są zatem także inne granice – granice subregionów, jednostek geograficznych, ziem historycznych. Ziemie pszczyńska i cieszyńska, raciborska i bytomska, gliwicka i opolska – miały swoje granice mniej lub bardziej trwałe na przestrzeni wieków. W ich obrębie kształtowały się odmienne zwyczaje, formy budownictwa, odmiany stroju ludowego. Inaczej brzmiała gwara.
Granice historycznych ziem często biegły wzdłuż rzek, wyznaczały je przełęcze górskie. Rzeki graniczne mogły dzielić, ale rzeki miały też brody ułatwiające kontakty, budowano nad nimi mosty. Granice były zatem także przestrzenią kontaktów, przez granice przenikały wpływy kulturowe, zapożyczenia. Ponad granicami ludzie przyglądali się sobie i swoim zwyczajom. Porównywali, oceniali. Uczyli się rozróżniania: swój czy obcy. Bo granice są także w naszych głowach. I od nas zależy, jak patrzymy na obcego, który przyjechał skądś, z daleka i osiadł w sąsiedztwie, a może wszedł do naszej rodziny.
Wreszcie zaś – wielokrotnie zmieniały się granice administracyjne naszych gmin, powiatów i województw. Miasta się rozrastały i pochłaniały wsie. Powiaty dzielono na mniejsze, likwidowano, powoływano na nowo. Podobnie zmieniały się granice parafii i diecezji, bardzo ważne dla budowanych więzi i poczucia tożsamości mieszkańców poszczególnych obszarów.
Z problemem granic styka się zatem każdy z nas – także w bliskim sąsiedztwie. Nie tylko w czasie wakacyjnych zagranicznych wojaży.
Granice wyznaczają jakiś obszar, ale nie muszą dzielić. Mogą i powinny budzić zainteresowanie sąsiadem, jego kulturą, zwyczajami, językiem, sposobem gospodarowania. Mogą zachęcać do współpracy.
TEMATY POSZCZEGÓLNYCH DZIEDZIN
I. GEOGRAFIA
- Rozrastające się miejscowości na Górnym Śląsku. Zmiany granic administracyjnych miejscowości X. Przyczyny i konsekwencje.
- Przekraczanie granic. Współczesne migracje wewnętrzne w mojej okolicy na przykładzie dojazdów uczniów do szkoły.
- Antropopresja czy rozwój zrównoważony? Pogranicze człowiek – przyroda w obszarach zurbanizowanych na Górnym Śląsku na przykładzie mojej okolicy.
II. HISTORIA
- „Wszystkie państwa umierają” – omów na przykładzie wybranego księstwa górnośląskiego lub wolnego państwa stanowego. (terytorium, granice, powstanie, rozwój, upadek).
- Na granicy. Rzecz o miejscach niezwykłych (np. Trójstyk, Trójkąt Trzech Cesarzy). Kurioza graniczne i ich wpływ na życie codzienne mieszkańców.
- Gdzie leży Górny Śląsk? Historyczne pojęcie przestrzeni i granic (na podstawie zabytkowych map).
III. LITERATURA I DIALEKT ŚLĄSKI
- Czy Górny Śląsk zachował swój “narożnikowy charakter”? Esej literacki osnuty wokół tekstu ks. Emila Szramka “Śląsk jako problem socjologiczny”.
- Konfrontacja literackich światów w tekstach pogranicza polsko-niemieckiego (np. Horst Bienek i Stanisław Bieniasz) lub polsko-czeskiego (np. Gustaw Morcinek i Petr Bezruc).
- Czy granice śląskiej mowy są granicami śląskiego świata? O funkcjach dialektyzacji w wybranych dziełach literackich XX i XXI wieku. (np. “Piąta strona świata” Kazimierza Kutza, “Listy z Rzymu” Zbigniewa Kadłubka, proza Szczepana Twardocha)
IV. SZTUKA I DZIEDZICTWO KULTUROWE
- Nasze i wasze. Śląski strój ludowy oraz zwyczaje i obrzędy charakterystyczne dla mojego subregionu, elementy różniące je od naszych sąsiadów.
- Folklor muzyczny a granice subregionów.
- Pieśń jako element tożsamości. Granice kulturowe, granice regionów i subregionów.
- Sztuka ponad granicami. Przykłady wpływów małopolskich, wiedeńskich, czeskich, niemieckich w architekturze i sztuce Górnego Śląska.
V.TEMATY INTERDYSCYPLINARNE
- Obszar i granice “mojego” subregionu. Geograficzna i kulturowa charakterystyka subregionu, w którym mieszkam. (Geografia + Sztuka i dziedzictwo kulturowe)
- Śląskie i nie-śląskie, podziemia i świat słońca. Symboliczne granice światów w filmach Kazimierza Kutza oraz w obrazach śląskich malarzy naiwnych (np. Teofil Ociepka, Paweł Wróbel, Erwin Sówka). (Literatura i dialekt śląski + Sztuka i dziedzictwo kulturowe)
- U nos wieprzki, u wos hangrys; u nos gynsi, u wos gansi. Gwary śląskie w subregionach jako element tożsamości. (Literatura i dialekt śląski + Sztuka i dziedzictwo kulturowe)