Zgodnie z uchwałą Sejmiku Województwa Śląskiego rok 2025 to rok upamiętnienia wydarzeń sprzed 80 lat określanych jako Tragedia Górnośląska. Komitet Główny Olimpiady Wiedzy o Górnym Śląsku zdecydował, iż tegoroczna edycja konkursu zostanie wpisana w te obchody.
Termin Tragedia Górnośląska, który pojawił się w tekstach wspomnieniowych i publicystycznych po 1989 roku, obecnie używany jest także przez badaczy historycznych. Początkowo odnosił się on do deportacji mieszkańców regionu do ZSRR (luty-kwiecień 1945), ale wraz z upublicznianiem relacji ofiar oraz z pogłębieniem badań historycznych zaczął obejmować inne dramatyczne wydarzenia: i te dokonane przez Sowietów (mordy i gwałty dokonywane na ludności cywilnej, grabież zakładów przemysłowych) , i te przez polskie władze komunistyczne (tworzenie obozów pracy, które stawały się miejscem kaźni osadzonych). Intensywność represji była nasilona w tej części Górnego Śląska, która po 1922 była częścią państwa niemieckiego.
W uchwale Senatu Rzeczypospolitej Polskiej z 8 stycznia 2025 roku za symboliczne uznaje się: „masakry dokonane w Miechowicach pod Bytomiem, gdzie zamordowano 380 osób i podopolskich Boguszycach, gdzie zabito co najmniej 270 mieszkańców”, a także funkcjonowanie obozów w Świętochłowicach-Zgodzie, Mysłowicach i Łambinowicach, prowadzonych przez Urząd Bezpieczeństwa Publicznego.
Te wydarzenia zniknęłyby w mroku dziejów, gdyby nie pielęgnowana w kolejnych generacjach pamięć o członkach rodzin – ofiarach tego procederu. Ten trop podjęty przez badaczy z Uniwersytetu Śląskiego, katowickiego oddziału Instytutu Pamięci Narodowej, Śląskiego Centrum Wolności i Solidarności czy Instytutu Śląskiego w Opolu, zaowocował szeregiem publikacji poświęconych wymienionym wydarzeniom. Szczególne miejsce zajmuje w tych kwerendach trzytomowa praca Dariusza Węgrzyna (Księga aresztowanych, internowanych i deportowanych z Górnego Śląska do ZSRR w 1945 roku ), w której zgromadził on dane o 46 202 mieszkańcach zesłanych na Wschód.
Nie ustaje także proces wypełniania „białych plam” dokonywany przez tych mieszkańców regionu, których świadomość kształtuje tworzenie „miejsc pamięci”. Twórca tego pojęcia, Pierre Nora rozumiał je bardzo szeroko. Uważał, iż doświadczenie lieux de memoire ma nie tylko charakter monumentalny (uroczystości rocznicowe przy pomniku), badawczy (wizyta w archiwum), ale może wynikać z pobudek turystycznych (wyjście do muzeum) czy osobistych (spotkanie przy grobie na cmentarzu). Z jednej strony są to miejsca „imponujące i zwykle narzucone zawsze odgórnie, przez narodowy autorytet”, z drugiej to „miejsca schronienia, sanktuaria spontanicznej modlitwy i cichych pielgrzymek, gdzie bije żywe serce pamięci”.
Ten proces poszukiwania i opisu miejsc pamięci – w kontekście wydarzeń sprzed ośmiu dekad – obejmuje: utrwalanie relacji członków rodzin dotkniętych tą tragedią (zapis wspomnień, utrwalanie ich w filmie dokumentalnym), tworzenie pomników i tablic pamiątkowych, a także powstawanie powieści, wierszy, spektakli czy filmów fabularnych.
Dzisiaj może być ona podtrzymywana dzięki najmłodszemu pokoleniu – jeszcze wiele miejsc i wiele tajemnic zostało nieodkrytych i nieopisanych. Zadania, które chcemy zaproponować uczestnikom konkursu wpisują się w ten nurt działań podejmowanych – już oficjalnie – na Górnym Śląsku od przeszło trzech dekad. Zachęcamy zarówno do wzbogacenia regionalnego archiwum pamięci jak i do analizy tych świadectw, które zostały już zgromadzone. Efekty tych działań przyczynią się do dokładniejszego rozpoznania tych wydarzeń, opisania ich oraz pogłębienia nad nimi refleksji.